कर्णाली, चामल र नियती

केहि वर्ष अघि कर्णाली घुम्ने अवसर जुरेको थियो । जलवायु परिवर्तन सम्बन्धि एउटा कार्यको लागि मुगु जाने अवसर पाउँदा वर्षौ देखि रारा ताल जाने सपना पालेको मन त्यसै पुलकित भएको थियो । करिब ६ वर्ष अघिको त्यो यात्रालाई आज अचानक सम्झने मेसो जुराइ दियो प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालको कर्णाली वासीको लागि जन्म तथा मृत्यूमा २० किलो चामल उपहार दिने निर्णयले ।

सानोमा सामन्यज्ञानमा पढेका थियौं संसारको सबैभन्दा उच्च स्थानमा धान फल्ने भनेको समुद्री सतहबाट करिब ३००० मि उचाइमा रहेको जुम्लाको छुम्जुल क्षेत्रमा हाे । मार्सी चामलको भात पहिलो पटक खाँदा जिरा मसिनोको भात भन्दा मिठो लागेको थियो । तर यो भनी रहँदा कर्णालीमा चामलको दुःख छैन र कर्णाली वासीले मार्सी चामलकै भात खानु पर्छ भन्ने आशय भने पक्कै होइन । अर्नेष्ट हेमिंगवेको एउटा बहुचर्चित भनाइ छ, "तिमी तिम्रो छोरालाई माछा देऊ उसले आज खान पाउँछ तर उसलाई माछा मार्ने कला सिकाउ उसले सधैं खान पाउँछ ।"

कर्णालीमा चामलको दुःख पक्कै हाेला तर कणार्ली भोकै बस्नु पर्ने अवश्थामा भने पक्कै छैन । स्थानीय तहमा उत्पादन हुने गहुँ, फापर, कोदो, उवा, सिमी आदीले कर्णालीको भोक मार्न सक्छ । कृषीमा आधुनिकता सँगै उचित बजार व्यवस्थापन तथा जंगली जडिबुटी र प्राकृतिक सम्पदाकाे उपयाेग गर्ने वातावरणाकाे निर्माणा गर्न छोडेर हाम्रा प्रमले जुन २० किलो चामल बाँड्ने निर्णय गर्नु भयो त्यसले क्षणिक लोकप्रियता त अवस्य कमाउँला तर कर्णाली वासीको दिर्घकालीन हित कदापी गर्न सक्दैन । मुगुमा छँदा एक स्थानीय वृद्धले भन्थे, मुगुमा हरेक गैससं र सरकारले लगानी गरेको पैसा एकमुष्ट हरेक मुगुवासीलाई भाग लाउने हो भने हरेकको भागमा काठमाडौंमा घडेरी किन्ने पैसा हात पर्छ रे। 

कर्णाली अहिले यती परनिर्भर भएको छ कि गाउँगाउँमा टोलटोलमा हरेकको गफ गर्ने विषय भनेको कुन गैससंले के को लागी कति पैसा ल्याउँदैछ भन्नेमा सिमित हुन पुगेको छ । कर्णालीका जिल्ला सदरमुकामहरुमा चामल नपाइन सक्छ तर हरेक होटलहरुमा महँगा रक्सीहरु सजाएर राखेको देख्न सक्नुहुन्छ । मैले आफैले देखेको कर्णालीमा मानिसहरु खाद्य संस्थानमा दिन भरी लाइन लागेर ल्याएको सित्तै वा सहुलियत दरको चामलको महँगो दाममा विक्छ भनेर रक्सी बनाएर बेचि रहेका थिए अनि साँझमा प्रिय कोदो वा गहुँको रोटा खाएर सुत्थे ।

एउटा रमाइलो घटना याद आउँछ । म पुगेको मुगुको दुर्गम जिमा गा. वि. स मा एउटा गैससंले एक साल धेरै थरी तरकारीको विऊ बाडेछ अनि लाखौं खर्चेर तिनलाई तरकारी उत्पादनको तालिम पनि दिएछ । त्यो साल सबैको भान्छामा मिठा मिठा तरकारी पाके, नयाँ नयाँ पकवान बने । तर अर्कोसाल कसैले पनि फेरी तरकारी लाएनन् । कारण साधारण थियो, सबैको एउटै उत्तर, त्यो फलानो गैससंले अर्को साल न विऊ दियो न भत्ता सहितको तालीम । विऊ आफै राखेर किन अर्को वर्ष नरोपेको भन्ने मेरो जिज्ञासामा जवाफ आयो, त्यो संस्थाको लागि हामी किन विऊ राख्ने ? दियो भने रोप्ने हो नदिए तरकारी नखाने हो । घरमा त्यसरी नै सित्तैमा आएको सोलार बत्तीको जलेको चिम फेर्नुको साटो टुकी नै बाल्न रुचाउने अनि सोलार विग्रीयो भन्दै अर्को गैससं चाहर्दा नयाँ सोलार प्रणाली नै जडान गर्दिने गैससंहरुको अनौठो मिलन छ कर्णालीमा ।

अनि फेरी सरकारले दिन लागेको जन्म मृत्यूमा २० किलो चामलको नियती सम्झन पुग्छु । त्यो जन्मेको नवजात शिशुको भविष्यको बारेमा सोच्छु, त्यो खरानी भएको शरीरले भोगेको जिन्दगीको कल्पना गर्छु । कठै सरकार, तिमी २० किलो चामल दिएर कर्णालीलाई अर्को २० वर्ष पछाडि किन धकेल्दै छौ ??