मैले बुझेको राष्ट्रियता

अल्बर्ट आइन्स्टाइनका अनुसार, "राष्ट्रियता एक शिशु रोगहो, मानवजातीको दादुरा ।" विश्वका कयौं देशहरुमा (जस्तै रुवान्डा, युगोस्लोभाकिया, नाजीको बेलाको जर्मनी, नेपोलियनको बेलाको फ्रान्स आदि )  गृह युद्धको मुख्य कारक राष्ट्रियता नै हो भन्ने गरिन्छ । त्यसतै राजनैतिक वैज्ञानिकहरुका अनुसार यो एउटा विकासन्मुख देशहरुलाई सँधै पछाडि पारिरहन र ती देशहरुमा भ्रष्टाचारजस्ता घातक तत्वको संरक्षण गर्न धर्म र जातियतासँगै प्रयोग भै रहेको सफल यन्त्र हो ।

कसैले सोच्न सक्छ, त्यसो भए राष्ट्रियता सँधै नकारात्मक मात्रै हुनु पर्छ त ? पक्कै पनि हुनु हुँदैन र सही मानेमा छैन पनि । यो एउटा व्यक्तिलाई परिवार, साथीभाइ र आफन्त भन्दा परका मानिसहरुसँग एकजुट भइ एकताको सुत्रमा बाँध्ने तत्व पनि हो । तर यहाँ नेर विचारणिय कुरा चाहिँ कति परका मानिसहरु भन्ने नै हो । सही अर्थमा राष्ट्रियता के हो त ? नर्वेमा आधारित अन्तराष्ट्रिय सामाजिक सर्भे कार्यक्रमका अनुसार राष्ट्रियता मापन गर्न सजिलो छ रे । केवल एक प्रश्नको उत्तर, "तपाईंलाई आफ्नो राष्ट्र अरु राष्ट्र भन्दा उत्कृष्ट लाग्छ ?" बाट कुनै पनि राष्ट्रमा बसोबास गर्ने मानिसहरुको आफ्नो राष्ट्र प्रतिको राष्ट्रियता झल्किन्छ रे । यदि बहुसांखिक मानिसहरुले लाग्छ उत्तर दिएमा त्यो राष्ट्रका मानिसहरुमा राष्ट्रयताको भाव धेरै छ भन्ने बुझाउँछ रे । तर यो प्रणालीबाट नेपालजस्तो अल्प विकसित मुलुकमा राष्ट्रियता कम छ र संयुक्त अधिराज्य अमेरिका, अष्ट्रेलिया, र अधिकांश यूरोपियन मुलुकहरुमा राष्ट्रियता धेरै छ भनेर स्वत देखाउँछ । त्यसो भए नेपाल जस्तो मुलुकमा राष्ट्रियता साँच्चिकै कमि छ त ? उत्तर स्पस्ट छैन ।

राष्ट्रियता ब्याप्त मुलुकहरुमा त्यहाँका मानिसहरुमा (जनता र नेता दुवैमा) केहि स्वत: स्फूर्त गुणहरु देखिनु पर्छ । जस्तै: म भ्रष्टाचार गर्दिन । म सार्वजानिक सम्पत्तीको संरक्षण गर्छु । म मेरा छिमेकीहरुलाई पनि सम्मानीय व्यवहार गर्छु । म मेरो सरकारले गरेको राम्रो कामको समर्थन अनि नराम्रो कामको विरोध भद्र रुपमा गर्छु । आदि । यदि तपाईंमा यी सोच छ अनि तपाईं त्यसलाई पूर्णरुपमा पालन गर्न कटिबद्ध हुनुहुन्छ भने पक्कै पनि तपाईं जस्तो राष्ट्रियता भरिएको मानिस अरु छैन । तर याद राखौं राष्ट्रियताको भावना भूगोलको परिधीमा बसेर धर्म र जातियताको लेप लगाएर राष्ट्रको नाम जपेर कदापी आउँदैन । लिपुलेकको विषयमा भारतलाई गाली गर्दै सामाजिक सञ्जालको भित्ता रङ्गाउँदैमा मात्रै राष्ट्रियता भरिएको मान्नु भ्रम हो । आर्थर गनले नेपाली नाम र पासपोर्ट (?) त्यागि सक्यो अब यसको समर्थन गर्नुहुँदैन भन्ने भाव पनि राष्ट्रियता होइन । डिभी एक पटक पनि नभर्ने वा पटक पटक भरेर नपर्ने तपाईं राष्ट्र प्रेमी अनि डिभी परेर अमेरिका उड्ने राष्ट्रद्रोही कसरी हुन सक्छ ? एक विदेशीले कपाल खौरेर टुपी देखाउँदै गेरु वस्त्र लगाउँदै आफ्नो नाम परिवर्तन गरेर फलानो बाबा भन्दै भजन गाउँदा गर्व लाग्ने अनि नेपालमा जन्मेको एउटा केटोले गितार बजाएर अङ्ग्रेजी नाम राखेर अङ्ग्रेजी गीत गाउँदा नेपाललाई हेप्यो भन्ने धारणा पाल्नु कति सही हो या गलत ? यो प्रश्न आफैलाई गर्नु होला । 

त्यस्तै लिपुलेक, लिम्पुधारा, कालापानी जस्ता भूभाग नेपालको भूमी यदि हो भने ती भूभागलाई हामी स्कूल पढ्दा देखि नै हाम्रो पाठ्यपुस्तकबाट कसरी हटाइयो ? कुनै एउटा सार्वभौम सम्पन्न मुलुकको भूभाग कसैले कब्जा गर्नु कसैलाई पनि स्विकार्य हुनु हुँदैन । तर यो भाव कसैमा जागृत हुनु के राष्ट्रियताको उपज हुन जरुरी छ त ? यो भाव त एउटा मानव भएको नाताले सत्य माथिको विश्वासको भाव हुनु पर्ने होइन र ? भोली अफ्रिकाको कुनै एउटा मुलुकले अर्को मुलुकको भूभाग यसरी नै कब्जा गर्न खोज्यो भने पनि यहि भाव हामीमा आउन सक्नुपर्छ । साथै गौतम बुद्ध नेपालमा जन्मेका हुन्, सगरमाथा हाम्रो देशमा पर्छ वा आर्थर गन, सन्दिप लामिछाने नेपाली हुन् (हामी स्कूल पढ्दा यो लिस्टमा केवल दुई नाम हुन्थ्यो, उदित नारायण र मनिसा कोइराला) जस्ता फुस्रो अभिमानको पनि कुनै अर्थ छैन । खुशी लाग्नु वा दु:ख लाग्नु व्यक्तिगत भावना हो, यसमा केही गुनासो वा विरोध हुनुहुँदैन तर ती खुशी, दु:ख वा अझ खुचिङ्गका भावहरुलाई राष्ट्रियतासँग जोड्न जरुरी छैन । अमेरिका सहित विश्वमा कोरोना जस्तो माहामारीले लाखौं मानिस मर्दा त्यति नै दु:ख मान्न सक्नुपर्छ जति अफगानिस्तानमा सुत्केरी र भर्खर जन्मेका बालक माथी बम प्रहार हुँदा लागेको थियो । अन्तमा तीनवटा कुराहरु जसले मैले अहिले देखेको राष्ट्रियता (दुइटा धर्मसँगपनि सम्बन्धित छ ) लाई प्रतिनिधित्व गर्छ, यहाँ राखेर बिट मार्न चाहन्छु । 

१. केहि वर्ष अघि नेपालको एकमात्र अन्तराष्ट्रिय विमानस्थलको एक मात्र रन वे विग्रिएर केहि दिन नेपालमा अन्तराष्ट्रिय उडान हुन नसक्दा कसैले ट्विटरमा ट्विट गरेका थिए , एक विदेशीले अचम्मित हुँदै एउटा नेपालीलाई सोधेछ, "तिम्रो देशमा एउटामात्रै रन वे छ? " विचरा त्यो नेपालीले एक छिन सोचेर भनेछ ,"गौतम बुद्ध नेपालमा जन्मेका हुन् अनि सगरमाथा नेपालमा पर्छ " ।

२. केही दिन अघि भारतमा एक सांसदले बोलेको कुरा सामाजिक सञ्जालमा पढ्को थिएँ । "भारतमा मुस्लिम छन् र हामी हिन्दु छौं । यदि भारतमा मुस्लिम नहुने हो भने हामी कोहि हिन्दु बाँकि रहँदैनौं । हामी केवल ब्राहमण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र र दलित मात्रै रहन्छौं । "

३. अरुणधती रोयले आफ्नो उपन्यास, "द मिनिस्ट्रि अफ अटमस्ट ह्यापिनेस" मा कतै कुनै प्रसँगमा लेखेकि छिन् :

मैले एउटा मानिसलाई पुलबाट हाम फाल्न लागेको देखें । 

मैले भनें,"त्यस्तो नगर !"

उसले भन्यो,"मलाई कसैले माया गर्दैन ।"

मैले भनें,"भगवानले तिमीलाई माया गर्नु हुन्छ। के तिमी भगवानमा विश्वास गर्छौ ?"

उसले भन्यो, "गर्छु । "

मैले भनें, " के तिमी मुसलमान हौ कि गैर मुसलमान?"

उसले भन्यो, "मुसलमान। "

मैले भनें, " सिया कि सुन्नी ?"

उसले भन्यो, " सुन्नी । "

मैले भनें, " म पनि!! दियोबन्दी कि बरेल्भी ?"

उसले भन्यो, " बरेल्भी । "

मैले भनें, " म पनि!! तान्जेही कि ताफ्केरी ?"

उसले भन्यो, " तान्जेही । "

मैले भनें, " म पनि!! तान्जेही अजमाती कि तान्जेही फरहाती ?'

उसले भन्यो, " तान्जेही फरहाती । "

मैले भनें, " म पनि!! तान्जेही फरहाती जमैया उल उलुम अजमेर कि तान्जेही फरहाती जमैया उल नुर मेवात ?"

उसले भन्यो, " तान्जेही फरहाती जमैया उल नुर मेवात। "

मैले भनें, " मर काफिर!" अनि मैले नै उसलाई धकेलिदिएँ ।

२०७७।०२।०२